સાચી મિત્રતા...
સુદામા અને કૃષ્ણ સાંદિપની ઋષિના આશ્રમમાં સાથે અભ્યાસ કરતા ત્યારથી જ જીગરજાન દોસ્ત બની ગયેલા. અભ્યાસ પુરો થયા બાદ સુદામા પોરબંદરમાં સ્થાયી થયા. તો કૃષ્ણ પણ મથુરા-ગોકુળ વગેરે છોડી દ્વારકામાં આવી પોતાનું રાજ સ્થાપી રહેવા લાગ્યા. સુદામા અત્યંત ગરીબીમાં જીવતા હતા અને આ બાજુ દ્વારકામાં કૃષ્ણ જાહોજલાલી સાથે રાજ કરતા હતા.
કૃષ્ણની જાહોજલાલી/વૈભવની વાતો પોરબંદર સુધી પહોંચતી હતી અને આ જાણી સુદામાના પત્ની સુદામાને દ્વારકા જઈ, કૃષ્ણ તેમના મિત્ર હોય, તેમની સહાય માંગી આ દારૂણ ગરીબીમાંથી સમગ્ર પરિવારને છૂટકારો અપાવી સારું જીવન જીવવા મળે માટે વારંવાર કહ્યા કરતી હતી. પરંતુ સુદામા મિત્ર પાસેથી કંઈ પણ માંગવાની વિરૂધ્ધ હોય બહુ દાદ નહિ આપતા. પત્નીના મ્હેણાં-ટોણાં રોજ બ રોજ સાંભળી આખરે સુદામા, ના છૂટકે દ્વારકા જવા તૈયાર થયા. અને પત્નીને કહ્યું કે, કૃષ્ણ પાસે પહેલી વાર જઈ રહ્યો છું તો તેમને ભેટ આપવા માટે કંઈક લઈ જવું પડશે માટે તું તે માટે કોઈક તારા હાથની જ વાનગી બનાવી કાઢ. હવે ઘરમાં તો હાંડલા હડિયું કાઢ્તા હતા તેથી આડોશ્-પાડોશમાંથી થોડી ડાંગર માગી લાવી તેના તાંદુલ/પૌઆ બનાવી એક પોટલીમાં બાંધી આપ્યા.
સુદામા ચીંથરેહાલ વસ્ત્રો સાથે દ્વારકા પહોંચી કૃષ્ણના મહેલને દરવાજે પહોંચ્યા પરંતુ અંદર પ્રવેશ આપતા પહેલાં ચોકીદારે તેમનો પરિચય માંગ્યો અને સુદામાએ તેમનું નામ કહ્યું અને તેઓ અને કૃષ્ણ સાથે ભણતા તે પણ જણાવ્યું. ચોકીદારે ભગવાન કૃષ્ણને કોઈ સુદામા આપને મળવા આવ્યા છે તેમ જણાવતાં કૃષ્ણ દોડતા દરવાજે પહોંચ્યા અને ઉષ્મા ભર્યું સ્વાગત કરી ભેટી પડ્યા. રૂક્ષ્મણી સહિત અન્ય રાણીઓ અને ચોકીદાર આ ભાવભીનું મિલન જોઈ આશ્ચર્યમાં ગરકાવ થઈ ગયા.
તેઓએ જોયું કે ભગવાનની આંખોમાંથી આંસુઓની ધાર ચાલી હતી પણ આ આંસુ તો જીગરજાન મિત્રને જોઈ ભાવવિભોર બની હર્ષના આંસુઓ હતા ! સુદામાને મહેલમાં પોતાની સાથે બાજુમાં જ બેસાડી જૂની વાતો બંને મિત્રો વાગોળવા લાગ્યા અને સાથોસાથ સુદામાના સ્નાન માટે તથા નવા વસ્ત્રો તૈયાર કરવા સુચનાઓ આપી. સુદામા પણ મિત્રનો ઠાઠ –માઠ અને વૈભવ જોઈ ખુશ થયા. વાતોમાં જ કૃષ્ણે સુદામાએ બગલમાં છૂપાવેલી પોટલી લેવા કોશિશ કરી પણ સુદામા વધુ અને વધુ સંકોચ અને શરમાઈ જોરથી પોટલી દબાવી પકડી કૃષ્ણના હાથમાં ના પહોંચે તેવા પ્રયાસો કરતા રહ્યા આખરે કૃષ્ણએ તે પોટલી ઝુંટવી લઈ ખોલી તો તેમાં તાંદુલ/પૌઆ જોયા જે મુઠો ભરી આરોગવા લાગ્યા અને તાંદુલ/પૌઆના સ્વાદના વખાણ કરતા જમવા લાગ્યા.આ રીતે ભગવાનને પ્રેમથી પૌઆ આરોગતા જોઈ રૂક્ષ્મણી સહિત તમામ રાણીઓ ભગવાન સામે આશ્ચ્રર્ય સાથે જોઈ રહી અને વિચારમાં ડૂબી ગઈ કે, અમે અનેક જાતની વિવિધ વાનગી બનાવી ભગવાનને ધરીએ છીએ છતાં માત્ર સ્પર્શ કે થોડી વાની/ચાખી ચાલ્યા જાય છે. અને આજે આ થોડા દિવસોના વાસી તાંદુલ/પૌઆ પ્રેમથી આરોગી રહ્યા છે જ્યારે અમે 32 જાતના પકવાનો ભગવાનને પીરસીએ છતાં આટલા ખુશ થઈ આરોગતા જોવા મળ્યા નથી અને આ બાળગોઠિયાની પોટલીમાં સંતાડેલા વાસી તાંદુલ/પૌઆ જોઈ ગાંડાઘેલા બની જાણે પોતાને અત્યંત ભાવતી વસ્તુ વર્ષો બાદ જમવા મળી હોય તેમ ખુશ થઈ આરોગી ગયા !
રાણીઓએ વિચાર્યું કે, ભગવાન સાથેનો આપણો સહવાસ વર્ષોનો હોવા છતાં તેમને, તાંદુલ/પૌઆ આટલા પ્રિય હશે તેની ક્યારે ય જાણ ના થઈ કે ના ભગવાને ક્યારે ય તાંદુલ/પૌઆ બનાવવા જણાવ્યું. આપણને આપણાં પ્રિય પાત્રની રસ રૂચીની પણ ખબર ના રહી, અને અલગ અલગ વિવિધ વાનગીઓ બનાવતી રહી, અને ભગવાન તે વાનગીને માત્ર સ્પર્શ કરતા રહ્યા કે માત્ર એકાદ ટૂકડો વાનતા રહ્યા અને આપણે સૌ બોઘીઓ ભગવાનને જમાડ્યાનો આત્મ સંતોષ માનતી રહી. આવા વિચારોમાં રાણીઓ પોતપોતાના આવાસમાં ચાલી ગઈ અને પોતાની રીતે ભગવાન માટે તાંદુલ/પૌઆની વિવિધ વાનગીઓ બનાવવા વિચારવા લાગી. એકાદ રાણીએ તો પોતાની સેવિકાને બજારમાં મોકલી અને તાંદુલ/પૌઆની વાનગી બનાવવાની રેસીપીનું પુસ્તક પણ મંગાવ્યુ.
આ દરમિયાન સુદામા તો કૃષ્ણની રજા લઈ વિદાય થઈ ગયા હતા અને માર્ગમાં પોરબંદર પહોંચીશ ત્યારે પત્નીને શું જવાબ આપવો તે વિચારી રહ્યા હતા. મનોમન વિચારતા હતા કે, મને નવા વસ્ત્રો કે નવી વાનગીઓ જમાડવાને બદલે કંઈક આર્થિક મદદ કરી હોત તો પત્ની ખુશ થાત. વળી હું પણ મોંનો મોળો કે ભગવાન પાસે મારી તકલીફ/મુશ્કેલીની વાત કરી કંઈ મદદ માંગી ના શક્યો ! આમ પોતાની જાતને કોસતા પોરબંદર જઈ રહ્યા હતા બરાબર ત્યારે જ ભગવાનની રાણીઓ પોતાના આવાસમાં કૃષ્ણ માટે પૌઆની વાનગીઓ બનાવવામાં જોતરાઈ હતી અને કોણ શ્રેષ્ઠ વાનગી બનાવી શકે છે તેની જાણે હોડ લાગી હતી.
જમવાનો સમય થતાં ભગવાન એક પછી એક રાણીને રસોડે જઈ ઉભા અને જોયું કે બધી જ સ્ત્રીઓએ માત્ર અને માત્ર તાંદુલ/પૌઆની જ વાનગીઓ બનાવી છે. આ જોઈ ભગવાને અટ્ટહાસ્ય કર્યું અને તાંદુલ/પૌઆની જ વાનગીઓ કેમ બનાવી છે તેનું કારણ પૂછ્યું. જવાબમાં સુદામાના તાંદુલ
પૌઆ બનાવી એક પોટલીમાં બાંધી આપ્યા.
સુદામા ચીંથરેહાલ વસ્ત્રો સાથે દ્વારકા પહોંચી કૃષ્ણના મહેલને દરવાજે પહોંચ્યા પરંતુ અંદર પ્રવેશ આપતા પહેલાં ચોકીદારે તેમનો પરિચય માંગ્યો અને સુદામાએ તેમનું નામ કહ્યું અને તેઓ અને કૃષ્ણ સાથે ભણતા તે પણ જણાવ્યું. ચોકીદારે ભગવાન કૃષ્ણને કોઈ સુદામા આપને મળવા આવ્યા છે તેમ જણાવતાં કૃષ્ણ દોડતા દરવાજે પહોંચ્યા અને ઉષ્મા ભર્યું સ્વાગત કરી ભેટી પડ્યા. રૂક્ષ્મણી સહિત અન્ય રાણીઓ અને ચોકીદાર આ ભાવભીનું મિલન જોઈ આશ્ચર્યમાં ગરકાવ થઈ ગયા.
તેઓએ જોયું કે ભગવાનની આંખોમાંથી આંસુઓની ધાર ચાલી હતી પણ આ આંસુ તો જીગરજાન મિત્રને જોઈ ભાવવિભોર બની હર્ષના આંસુઓ હતા ! સુદામાને મહેલમાં પોતાની સાથે બાજુમાં જ બેસાડી જૂની વાતો બંને મિત્રો વાગોળવા લાગ્યા અને સાથોસાથ સુદામાના સ્નાન માટે તથા નવા વસ્ત્રો તૈયાર કરવા સુચનાઓ આપી. સુદામા પણ મિત્રનો ઠાઠ –માઠ અને વૈભવ જોઈ ખુશ થયા. વાતોમાં જ કૃષ્ણે સુદામાએ બગલમાં છૂપાવેલી પોટલી લેવા કોશિશ કરી પણ સુદામા વધુ અને વધુ સંકોચ અને શરમાઈ જોરથી પોટલી દબાવી પકડી કૃષ્ણના હાથમાં ના પહોંચે તેવા પ્રયાસો કરતા રહ્યા આખરે કૃષ્ણએ તે પોટલી ઝુંટવી લઈ ખોલી તો તેમાં તાંદુલ/પૌઆ જોયા જે મુઠો ભરી આરોગવા લાગ્યા અને તાંદુલ/પૌઆના સ્વાદના વખાણ કરતા જમવા લાગ્યા.આ રીતે ભગવાનને પ્રેમથી પૌઆ આરોગતા જોઈ રૂક્ષ્મણી સહિત તમામ રાણીઓ ભગવાન સામે આશ્ચ્રર્ય સાથે જોઈ રહી અને વિચારમાં ડૂબી ગઈ કે, અમે અનેક જાતની વિવિધ વાનગી બનાવી ભગવાનને ધરીએ છીએ છતાં માત્ર સ્પર્શ કે થોડી વાની/ચાખી ચાલ્યા જાય છે. અને આજે આ થોડા દિવસોના વાસી તાંદુલ/પૌઆ પ્રેમથી આરોગી રહ્યા છે જ્યારે અમે 32 જાતના પકવાનો ભગવાનને પીરસીએ છતાં આટલા ખુશ થઈ આરોગતા જોવા મળ્યા નથી અને આ બાળગોઠિયાની પોટલીમાં સંતાડેલા વાસી તાંદુલ/પૌઆ જોઈ ગાંડાઘેલા બની જાણે પોતાને અત્યંત ભાવતી વસ્તુ વર્ષો બાદ જમવા મળી હોય તેમ ખુશ થઈ આરોગી ગયા !
રાણીઓએ વિચાર્યું કે, ભગવાન સાથેનો આપણો સહવાસ વર્ષોનો હોવા છતાં તેમને, તાંદુલ/પૌઆ આટલા પ્રિય હશે તેની ક્યારે ય જાણ ના થઈ કે ના ભગવાને ક્યારે ય તાંદુલ/પૌઆ બનાવવા જણાવ્યું. આપણને આપણાં પ્રિય પાત્રની રસ રૂચીની પણ ખબર ના રહી, અને અલગ અલગ વિવિધ વાનગીઓ બનાવતી રહી, અને ભગવાન તે વાનગીને માત્ર સ્પર્શ કરતા રહ્યા કે માત્ર એકાદ ટૂકડો વાનતા રહ્યા અને આપણે સૌ બોઘીઓ ભગવાનને જમાડ્યાનો આત્મ સંતોષ માનતી રહી. આવા વિચારોમાં રાણીઓ પોતપોતાના આવાસમાં ચાલી ગઈ અને પોતાની રીતે ભગવાન માટે તાંદુલ/પૌઆની વિવિધ વાનગીઓ બનાવવા વિચારવા લાગી. એકાદ રાણીએ તો પોતાની સેવિકાને બજારમાં મોકલી અને તાંદુલ/પૌઆની વાનગી બનાવવાની રેસીપીનું પુસ્તક પણ મંગાવ્યુ.
આ દરમિયાન સુદામા તો કૃષ્ણની રજા લઈ વિદાય થઈ ગયા હતા અને માર્ગમાં પોરબંદર પહોંચીશ ત્યારે પત્નીને શું જવાબ આપવો તે વિચારી રહ્યા હતા. મનોમન વિચારતા હતા કે, મને નવા વસ્ત્રો કે નવી વાનગીઓ જમાડવાને બદલે કંઈક આર્થિક મદદ કરી હોત તો પત્ની ખુશ થાત. વળી હું પણ મોંનો મોળો કે ભગવાન પાસે મારી તકલીફ/મુશ્કેલીની વાત કરી કંઈ મદદ માંગી ના શક્યો ! આમ પોતાની જાતને કોસતા પોરબંદર જઈ રહ્યા હતા બરાબર ત્યારે જ ભગવાનની રાણીઓ પોતાના આવાસમાં કૃષ્ણ માટે પૌઆની વાનગીઓ બનાવવામાં જોતરાઈ હતી અને કોણ શ્રેષ્ઠ વાનગી બનાવી શકે છે તેની જાણે હોડ લાગી હતી.
જમવાનો સમય થતાં ભગવાન એક પછી એક રાણીને રસોડે જઈ ઉભા અને જોયું કે બધી જ સ્ત્રીઓએ માત્ર અને માત્ર તાંદુલ/પૌઆની જ વાનગીઓ બનાવી છે. આ જોઈ ભગવાને અટ્ટહાસ્ય કર્યું અને તાંદુલ/પૌઆની જ વાનગીઓ કેમ બનાવી છે તેનું કારણ પૂછ્યું. જવાબમાં સુદામાના તાંદુલ/પૌઆ આપને ખૂબ ભાવ્યા હતા અને આપે જે પ્રેમથી આપને અત્યંત પ્રિય વાનગી વર્ષો પછી આરોગવા મળી હોય તેમ ગાંડાઘેલા બની આરોગી હતી તે જોઈ અમે ભોંઠપ અનુભવેલી કે અમારા પ્રિય સ્વામીનાથને તેમની સાથે વર્ષોનો સહવાસ માણ્યા/ભોગવ્યા પછી પણ તેમની અતિ ભાવતી વાનગી વિષે જાણી શક્યા નહિ હતા તે આપના આ બાળગોઠિયાના આગમને અમને જાણ થતા અમે પણ વિવિધ જાતના અને તેમનાથી પણ વધુ સ્વાદિષ્ટ તાંદુલ/ પૌઆ બનાવ્યા છે જે આપ પ્રેમથી આરોગો અને કહો કે, અમોને પણ તાંદુલ/પૌઆ રાંધતા આવડે છે. અને હવે અમો પણ આપને માટે વારંવાર તાંદુલ/પૌઆની વિવિધ વાનગીઓ બનાવતા શીખી જઈશુ અને જરૂર જણાશે તો વાનગીઓ બનાવતા શીખવા વાનગીઓ શીખવતી બહેનોના વર્ગોમાં જઈ શીખી આવીશું તેને લગતા પુસ્તકો પણ વસાવીશું અને આપને તાંદુલ/પૌઆની અનેક વેરાઈટી જમાડીશું.
આ સાંભળી ભગવાન કૃષ્ણ ખડખડાટ હસી પડ્યા અને કહ્યું કે આપ સૌ જે વાનગીઓ બનાવશો અને તેમાં સ્વાદ માટે સ્વાદિષ્ટ બનાવવા અનેક પ્રકારના મસાલાઓ પણ વાપરશો તે હું જાણું છું આપ સર્વે મને ખૂબ ચાહો છો અને મને ભાવતી વાનગીઓ આરોગવા મળે તે માટે રોજે રોજ નવી વાનગીઓ બનાવતી રહો છો પરંતુ મને પૂછવા દો કે, આપની વાનગીઓમાં સુદામાના તાંદુલ/પૌઆમાં જે ઉષ્મા ભરી નિર્દોષ મૈત્રીની ચાહટ, લાગણી અને પ્રેમ અને મિત્રતાની સુવાસ ભરી હતી તે ક્યાંથી લાવશો ?
આપની જાણ માટે કહું કે સુદામા અત્યંત ગરીબાવસ્થામાં પોરબંદરમાં વર્ષો થયા જીવી રહ્યા છે. આ ગરીબીથી થાકી-કંટાળી તેમની પત્ની તેમને રોજ મ્હેણાં-ટોણાં મારતી કે તમે કહો છે કે દ્વારકાનાથ કૃષ્ણ તમારા બાળગોઠિયા છે તો તેમની પાસે જઈ થોડી મદદ માંગી આવો તો આ ગરીબીનું દળદર ફીટે.
સુદામા મિત્રો પાસેથી કંઈ પણ મદદ નહિ માગવાના મતના હોઈ આ માટે તૈયાર થતા નહિ. આથી એક વાર સખ્ત ઝ્ગડો કરી ખરાબ શબ્દોમાં અમારી મૈત્રીને પણ ટોણાં મારતા આખરે સુદામા અહિ મને મળવા આવવા તૈયાર થયા અને મને ભેટ આપવા માટે કંઈક બનાવી આપવા પત્નીને જણાવ્યું. ઘરમાં અનાજનો દાણો પણ નહિ હતો તેમ છતાં સુદામા દ્વારકા આવવા તૈયાર થયેલા જોઈ પત્નીએ પાડોશમાંથી થોડી ડાંગર માગી લાવી આ તાંદુર/પૌઆ બનાવી પોટલીમાં બાંધી આપ્યા. તે તાંદુર/પૌઆ જેવી તદન હલકા પ્રકારની વાનગી સાથે સંકોચાતા /શરમાતા સુદામા અહિં આવ્યા. હું મારા બાલગોઠિયાને મળી ખૂબ ખુશ થયો. તેની આગતા-સ્વાગતા કરી, સ્નાન કરાવી, નવા વસ્ત્રો ધારણ કરાવ્યા અને આપ સર્વે બનાવેલ 32 જાતના ભોજન કરાવ્યા. મેં તેમના ચરણ ચાંપી થાક ઉતાર્યો. અને રૂક્ષ્મણીએ પણ તેમની યથા યોગ્ય સેવા ચાકરી કરી. અમે બંને આ વર્ષો બાદના મિલનથી ભાવવિભોર બન્યા અને હર્ષાશ્રુ પણ વહેવડાવ્યા.
વિદાય સુધી સુદામા તેમના મોઢેથી મદદ માટે કંઈ માગી ના શક્યા અને માગ્યા વગર જ પોરબંદર જવા રવાના થઈ ગયા. આ ગરીબીથી સતત પીડાતો પત્નીની અતિ આગ્રહથી મદદ માંગવા આવેલો મારો મિત્ર પોતાની મુશ્કેલી-તકલીફ અને પીડા-વેદના કે વ્યથા મને જણાવ્યા વગર સ્વમાન સાચવી વિદાય થયો તે તેની ખાનદાની-સસ્કાર અને મિત્રોમાં મિત્રાચારી ક્યારેય વટાવવાની ચીજ કે વસ્તુ નથી ( NEVER ENCASH FRIENDSHIP ) તેવી દ્રધ માન્યતા ધરાવનાર અત્યંત આત્મ વિશ્વાસ ધરાવનાર છે. આવો મિત્ર જગત આખામાં શોધ્યો પણ ના જડે તે વાત સાથે આપ સૌ પણ સહમત થશો તેમ ધારું છું.
ભગવાનનું આ કથન સાંભળી રૂક્ષ્મણીએ પૂછ્યું કે સુદામા તો આપની પાસે કંઈ પણ માગ્યા વગર વિદાય થઈ ગયા અને જ્યારે આપ તેની દરિદ્રતા જાણતા હતા ત્યારે, અને તે જ્યારે અહિ આપની પાસે મદદ માટે જ આવેલા, તેમ છતાં આપે તેમને ખાલી હાથે જ વિદાય કર્યા અને હવે આ મૈત્રીના અને મિત્રના સ્વમાન-વ્યથા-પીડા અને વેદના વિષે તો માત્ર વાતો જ કરી રહ્યા છો ત્યારે આપને મિત્રના વિપરીત સમય અને સંજોગો/દુઃખ- મુશ્કેલી અને તકલીફોની જાણ હોવા છતાં કોઈ મદદ નહિ કરી મૈત્રીનો દ્રોહ કર્યો હોય તેમ આપનો આત્મા આપને ડંખતો નથી ? જવાબમાં કૃષ્ણએ કહ્યું કે અહિ મેં કોઈ પણ પ્રકારનીમદદ/ સહાય સ્વીકારવા સુદામાને કહ્યું હોત તો તે ઈન્કાર કરત સ્વીકારત તો નહિ જ પરંતુ તે પોતાનું અપમાન સમજત અને અત્યંત દુઃખ સાથે ઘર છોડી ચાલ્યા જાત ! સુદામાના સ્વભાવ અને પ્રકૃતિને હું બરાબર માત્ર ઓળખતો જ નથી પણ સમજું પણ છું.
આથી તેમની પોરબંદરની ગેરહાજરીમાં પોરબંદરમાં તેમના જૂના-પુરાણા મકાનની જ્ગ્યાએ મોટું આલિશાન મહેલ જેવું મકાન તમામ પ્રકારની સુખ- સગવડતા અને રાચ-રચીલા ધરાવતું તે પોરબંદર પહોંચશે તે પહેલાં તૈયાર થઈ ગયું હશે. આ ઉપરાંત ઘરવખરીની તમામ ચીજ-વસ્તુઓ અને નવા વસ્ત્રો સમગ્ર પરિવાર માટે તૈયાર હશે ! આ વાત સાંભળી તમામ રાણીઓ ભગવાનની મિત્રને સમજવાની ઊંડી સમજ, ચતુરાઈ અને ચાલાકી માટે ગૌરવ અનુભવી રહી !
એક બીજાની આફત/દુઃખ/તકલીફ કે મુશ્કેલીમાં માગ્યા વગર સહાય કરનાર- સમજ ધરાવનાર મિત્રો સમગ્ર જીવન દરમિયાન ભાગ્યે જ મળતા હોય છે. જીવનની અંદર આવો એકાદ મિત્ર મળી રહે તો જીવન ઘન્ય બન્યું સમજવું ! મારી દ્ર્ષ્ટિએ સમગ્ર દુનિયાના સાહિત્યમાં સુદામા-કૃષ્ણ જેવી મૈત્રી જોવા મળતી નથી ! આ ઉપરાંત આટલીજ અદભુત અને નિસ્વાર્થ મૈત્રી નિભાવનાર કર્ણ અને દુર્યોધનની મિત્રતા પણ આપણાં જ સાહિત્યમાં સ્થાન ધરાવે છે તેની વાત ફરી ક્યારે ક કરીશું .